प्रदक्षिणा म्हणजे काय ?

देवाची पूजा-अर्चना केल्यानंतर आपण मंदिराला किंवा मूर्तीला प्रदक्षिणा घालतो. सामान्यतः प्रत्येक व्यक्ती देवाला प्रदक्षिणा घालतो, परंतु अनेक लोकांना प्रदक्षिणा का घातली जाते यामागचे कारण माहिती नसावे.
या संदर्भात शास्त्रामध्ये सांगण्यात आले आहे, की देवाला प्रदक्षिणा घातल्यास अक्षय पुण्याची प्राप्ती होते. यामुळे आपले पाप नष्ट होतात. देवतांच्या कृपेमुळे आर्थिक अडचणी दूर होतात आणि सुख-समृद्धी प्राप्त होते.
आरती, पूजा आणि मंत्र जपाच्या चमत्कारिक प्रभावामुळे मंदिर परिसरात सकारत्मक उर्जा उत्पन्न होत राहते. आपण प्रदक्षिणा घालताना ही सकरात्मक उर्जा आपल्याला जास्त प्रमाणात मिळते, याच कारणामुळे भक्ताला शांती आणि सुखाचा अनुभव होतो. मंदिरातून प्राप्त होणारी सकारत्मक उर्जा आणि दैवी शक्ती आपल्याला चिंतामुक्त करतात. आपले मन देवाच्या भक्तीमध्ये रममाण होते.
प्रदक्षिणेच्या माध्यमातून आपण दैवी शक्ती ग्रहण करू शकतो, याच कारणामुळे प्रदक्षिणा घालण्याची प्रथा चालत आली आहे.

भारतीय संस्कृती, परंपरा यांमध्ये अनेक गोष्टींना अनन्य साधारण महत्त्व आहे. अगदी दररोजच्या व्यवहारापासून ते श्रद्धा, भक्तिभाव यातही वैविध्य आढळून येते. आपल्याकडील सण-उत्सव, रुढी, चालिरिती, व्रत-वैकल्ये याला जसा धार्मिक आधार आहे, तसाच या सर्वांना शास्त्रीय आधार आहे. देशात हजारो मंदिरे आहेत. कोट्यवधी भाविक नियमितपणे मंदिरात जाऊन आपल्या आराध्याचे दर्शन घेतात. मंदिरात गेल्यावर एक गोष्ट न चुकता केली जाते. ती म्हणजे प्रदक्षिणा घालणे. मंदिरातील देवाच्या मूर्तीभोवती वर्तुळाकार प्रदक्षिणा घालण्याची पद्धत आहे. प्रदक्षिणा का घालतात? त्यामागील शास्त्र काय? प्रदक्षिणेचे प्रकार किती?

प्रदक्षिणा का घालावी?

मंदिरात देवदर्शन झाल्यावर आपली पावले नकळत प्रदक्षिणेच्या मार्गाने वळतात. मंदिरात जेव्हा पूजा-अर्चा केली जाते, शंखनाद केला जातो, घंटानाद होतो आणि मनात पवित्र विचाराने कोणतीही व्यक्ती देवासमोर उभा राहातो, तेव्हा मूर्तीभोवती सकारात्मक ऊर्जा निर्माण होते. मूर्तीच्या कक्षेतील हीच ऊर्जा ग्रहण करण्यासाठी प्रदक्षिणा घातली जाते. प्रदक्षिणा हे तपाचरण आहे. देवतेच्या आराधनेचा एक भाग आहे. म्हणून प्रदक्षिणा घालताना काया, वाचा, मनाने नामस्मरण करत तेथील वातावरणाशी एकरूप होणे, इष्ट ठरते. देह, बुद्धी, चित्त व वाणी यातील विकार दूर होण्यासाठी भगवंताचे नामस्मरण करत प्रदक्षिणा घातली जाते. ही प्रदक्षिणा आपल्या उजव्या बाजूने घातली जाते. प्रदक्षिणेमुळे उपचार व उपासना या दोन्ही गोष्टी साध्य होतात.

प्रदक्षिणेचे प्रकार

• देव प्रदक्षिणा : षोडशोपचार पूजेतील पंधरावा उपचार म्हणजे देवप्रदक्षिणा. मंदिरात गाभाऱ्याभोवती प्रदक्षिणा मंत्र किंवा अन्य स्तोत्र, नामस्मरण घेत प्रदक्षिणा घातली जाते. याला देव प्रदक्षिणा असे म्हटले जाते. बाकी मंदिरात पूर्ण प्रदक्षिणा घालणे शक्य नसले, तर अशावेळी स्वत:भोवती प्रदक्षिणा घातली, तरी चालते.
• मंदिर प्रदक्षिणा : मंदिरातील काही देवता दर्शनप्रधान असतात तर काही प्रदक्षिणाप्रधान असतात. देवांचे केवळ दर्शन घेऊन प्रदक्षिणेचा मार्ग गाभाऱ्याभोवती नसून मंदिराभोवती असतो, त्याला मंदिरप्रदक्षिणा म्हणातात.
• क्षेत्रप्रदक्षिणा : यामध्ये लघुपरिक्रमा आणि दीर्घ परिक्रमा असे दोन प्रकार असतात. लघुपरिक्रमेत आपल्या परिसरातील, गावातील, शहरातील तीर्थकुंडे, देवस्थाने, क्षेत्रपाल मंदिर आदिंचा समावेश होतो. तर दीर्घपरिक्रमेत पंचक्रोशीतील देवस्थानांचा, तीर्थस्थानांचा समावेश होतो. त्याला क्षेत्रप्रदक्षिणा म्हणतात.
• वृक्ष प्रदक्षिणा : वृक्षप्रदक्षिणेत प्रामुख्याने वड, अश्वत्थ (पिंपळ), औदुंबर, तुळशी यांना प्रदक्षिणा घालणे पुण्यकारक समजले जाते. तसेच काही ठिकाणी गिरी म्हणजेच पर्वत प्रदक्षिणाही केली जाते.

प्रदक्षिणा घालण्याचे नियम
प्रदक्षिणा घालताना कधीही मधेच थांबू नये. ज्या स्थानावरून प्रदक्षिणा सुरू केली आहे, त्याच जागी ती संपन्न करावी. प्रदक्षिणा घालाताना कुणाशीही बोलू नये. कुठल्याही व्यक्तीला प्रदक्षिणेदरम्यान पाय लागू देऊ नये.